Nowotwory skóry mogą być łagodne i złośliwe.
Do złośliwych należy rak skóry. Jest to najczęstszy nowotwór występujący u człowieka. Częstość występowania wzrosła w ostatnich dekadach.
Najczęstszym rakiem skóry (80%) jest rak podstawnokomórkowy. Jest to nowotwór miejscowo złośliwy, co oznacza, że niszczy tkanki w miejscu jego występowania i ekstremalnie rzadko powoduje przerzuty do węzłów chłonnych i narządów (<0,05-0,1%). Główną przyczyną jest ekspozycja na słońce i promieniowanie UV. Do innych czynników ryzyka należą: jasna karnacja, palenie tytoniu, ekspozycja na związki chemiczne (np. arsen, węglowodory), wcześniejsza radioterapia, obniżona odporność (leki immunosupresyjne po przeszczepach narządów, AIDS). W bardzo rzadkich przypadkach wiąże się z chorobami wynikającymi z mutacji genetycznych, jak np. albinizm, zespół Gorlina, skóra pergaminowata-barwnikowa (xeroderma pigmenstosum). Stanem przedrakowym, tzn. szczególnie predysponującym do jego wystąpienia jest znamię łojotokowe wrodzone (znamię łojotokowe Jadassohna), występujące na skórze głowy lub rąk.
Rak podstawnokomórkowy najczęściej występuje na głowie i szyi oraz na odsłoniętych częściach kończyn i tułowia. Jest najczęstszym nowotworem powiek. Zmiana skórna o wyglądzie guzka z poszerzonymi naczyniami, ze strupem, niegojąca się rana, owrzodzenie, krwawienie ze zmiany, „blizna” bez wcześniejszego urazu są cechami raka podstawnokomórkowego i pacjent powinien zgłosić się do lekarza.
Rozpoznanie można ostatecznie postawić na podstawie biopsji. Dodatkowe badania nie są konieczne ze względu na bardzo małe ryzyko przerzutów (<0,05-0,1%). Ogólny odsetek wyleczeń wynosi 90%, chociaż uważa się, że wznowy (tj. ponowne wystąpienie zmiany w tym samym miejscu) są częste. Leczenie wznowy jest trudniejsze.
Planowanie i skuteczność leczenia zależy od ściśle określonych czynników i cech nowotworu (podtypu określonego w badaniu histopatologicznym).
Do czynników zwiększających ryzyko wznowy i świadczących o bardziej agresywnym charakterze tego nowotworu są: 1. Lokalizacja – środkowa część twarzy, okolica oczu, małżowiny uszne, ręce, stopy; 2. Wielkość zmiany – >5mm w ww., > 10mm – skóra owłosiona głowy, czoło, policzki, szyja, >20mm kończyny, tułów; 3. Cechy w badaniu histologicznym – typ twardzinopodobny, naciekający, mikroguzkowy, typ mieszany z rakiem kolczystokomórkowym, naciek wzdłuż pni nerwowych; 4. Inne cechy – stan po radioterapii, mało wyraźne brzegi zmiany, przewlekłe zapalenie, obniżona odporność, wznowa po wcześniejszym leczeniu.
Celem leczenia jest usunięcie zmiany z zachowaniem funkcji i korzystnego wyniku estetycznego. Metody leczenia dzieli się na 1. Destrukcyjne, 2. Chirurgiczne, wycinające.
Metody destrukcyjne są przeznaczone dla zmian niskiego ryzyka wznowy (tj. poza wymienionymi powyżej sytuacjami). Są to elektrokoagulacja, krioterapia, miejscowo 5-fluorouracyl, imiquimod, terapia fotodynamiczna, radioterapia. Te metody nie pozwalają na ocenę czy brzegi nowotworu zostały wyleczone.
Metody chirurgiczne i wycinające są przeznaczone dla zmian niskiego ryzyka i wysokiego ryzyka wznowy. Wycięcie chirurgiczne wymaga szerszego wycięcia niż obszar zmiany o 5-10mm. Wiąże się to z ubytkiem tkanek, który może być istotny np. na twarzy. Powstały ubytek tkanek wymaga postępowania z zakresu chirurgii rekonstrukcyjnej z wykorzystaniem okolicznych tkanek lub przeszczepu skóry.
W celu zwiększenia prawdopodobieństwa doszczętnego usunięcia raka podstawnokomórkowego można zastosować 1. Histologiczne badanie śródoperacyjne lub 2. Mikrograficzne wycięcie sp. Mohs’a. Pierwsze oznacza, że po wycięciu zmiany z obszaru rany pobiera się fragmenty tkanki, które są wysłane do badania histologicznego i dopiero po uzyskaniu wyniku rana zostaje zamknięta. Drugie jest rzadko wykonywane w Polsce i polega na szczegółowym badaniu brzegów rany po wycięciu nowotworu. Metoda Mohs’a jest przydatna w ocenie doszczętności wycięcia zmian na twarzy podczas wycinania wznowy i w celu zaoszczędzenia zdrowych tkanek, jednak nie wpływa na ryzyko wznowy raka przy pierwotnym (pierwszym) wycięciu zmiany.
Po wycięciu raka podstawnokomórkowego pacjenci powinni zgłaszać się na kontrole co 6 miesięcy w ciągu pierwszego roku od leczenia, następnie co 1 rok. Pacjenci we własnym zakresie powinni obserwować okolicę operowaną, unikać słońca i stosować kremy z filtrem przeciwsłonecznym.
Drugim co do częstości występowania nowotworem złośliwym skóry jest rak kolczystokomórkowy. Przyczyny jego występowania i czynniki ryzyka są podobne jak dla raka podstawnokomórkowego. Podkreśla się rolę kumulacji ekspozycji na słońce i promieniowanie UVA, UVB. Występuje zatem w okolicach ciała szczególnie wystawionych na promieniowanie słoneczne: twarz, ręce, przedramiona, podudzia. Jest najczęstszym nowotworem małżowiny usznej. Większość (80%) raka kolczystokomórkowego rozwija się w miejscu zmiany skórnej nazwanej rogowaceniem słonecznym. Ma ona postać rumienia lub przebarwienia z nagromadzeniem warstw naskórka. Odmianą rogowacenia słonecznego jest rog skórny – wyniosła (często nawet powyżej 1cm) zmiana z licznymi warstwami nagromadzonego naskórka. W tej zmianie rak kolczystokomórkowy jest stwierdzany w 15% przypadków. Rak kolczystokomórkowy może rozwijać się w trwającym wiele lat owrzodzeniu. Rak kolczystokomórkowy ma wygląd jasno czerwonej zmiany o nierównej powierzchni, o nierównych brzegach, z nagromadzeniem warstw naskórka lub nie, a w bardziej zaawansowanych zmianach z owrzodzeniem, martwicą i krwawieniem.
Rozpoznanie stawia się po wykonaniu biopsji ze zmiany. Rak kolczystokomórkowy, w odróżnieniu od raka podstawnokomórkowego, może powodować przerzuty do węzłów chłonnych i do narządów. Dlatego po ropoznaniu raka kolczystokomórkowego należy zbadać regionalne węzły chłonne. Po stwierdzeniu powiększenia węzłów chłonnych konieczne są badania dodatkowe, jak biopsja węzła, USG. Większość przypadków raka kolczystokomórkowego jest rozpoznawana we wczesnych stadiach i częstość przerzutów do węzłów chłonnych w tych przypadkach wynosi 0,5-10%. Większe ryzyko przerzutów występuje w przypadkach długotrwałych owrzodzeń, blizn, u pacjentów z obniżoną odpornością (np. po przeszczepach narządów), przy lokalizacji na małżowinie usznej, wardze, przy wielkości zmiany > 2cm, przy stwierdzeniu w badaniu histologicznym większej grubości zmiany (>2mm), niższego stopnia zróżnicowania, nacieku wzdłuż nerwów, w przypadku szybkiego wzrostu i ponownej zmiany (wznowy).
Planowanie i skuteczność leczenia zależy od ściśle określonych czynników i cech nowotworu (podtypu określonego w badaniu histopatologicznym) oraz od ryzyka obecności przerzutów w węzłach chłonnych. Czynniki zwiększonego ryzyka wznowy (tj. ponownego wystąpienia zmiany w tym samym miejscu) są podobne jak dla raka podstawnokomórkowego. Czynniki ryzyka obecności przerzutów w węzłach chłonnych wymieniono powyżej.
Metody leczenia dzieli się na 1. Destrukcyjne, 2. Chirurgiczne, wycinające.
Metody destrukcyjne są zarezerwowane dla wybranych, wczesnych stadiów raka kolczystokomórkowego. Metody chirurgiczne i wycinające są przeznaczone dla zmian niskiego ryzyka i wysokiego ryzyka wznowy. Zmiany o „niskim ryzyku” wymagają wycięcia chirurgicznego z marginesem zdrowych tkanek 4mm, zmiany o „wysokim ryzyku” wymagają wycięcia z marginesem co najmniej 6-10mm.